فکر و تفکر چیست؟ (تعریف تفکر و فکر در روانشناسی)

فکر، یکی از کلیدی‌ترین فرایندهای ذهنی انسان به شمار می‌رود که درک ماهیت آن همواره مورد توجه اندیشمندان و متخصصان علوم مختلف، به ویژه روانشناسی قرار داشته است. در حیطه روانشناسی، تعاریف متنوعی از فکر ارائه شده است که بر جنبه‌های مختلف این فرایند پیچیده تاکید می‌کنند.

• تعریف انجمن روانشناسی آمریکا (APA): بر اساس این تعریف، فکر رفتاری شناختی است که در آن، ایده‌ها، تصاویر، نمادهای ذهنی و سایر عناصر فرضی فکری، تجربه یا دستکاری می‌شوند. این فرآیند، ماهیت پنهان و نمادینی داشته و به ما امکان می‌دهد تا تداعی‌های روان‌شناختی ایجاد کرده و الگوهایی برای درک جهان به وجود آوریم.

• تعریف بر اساس کارکرد: تفکر را می‌توان به مثابه فعالیت هدفمند ذهن برای حل مسئله، تصمیم‌گیری، یادگیری و سازگاری با محیط در نظر گرفت. این فرآیند شامل مراحل مختلفی همچون برقراری ارتباط میان مفاهیم، تحلیل و ارزیابی اطلاعات، استدلال منطقی و نتیجه‌گیری است.

• تعریف بر اساس ماهیت: تفکر را می‌توان به عنوان پدیده‌ای درونی و ذهنی در نظر گرفت که قابل مشاهده مستقیم نیست. با این حال، برون‌دادهای فکری نظیر رفتار، گفتار و نوشته، می‌توانند بازتابی از فرایندهای ذهنی درگیر در تفکر باشند.

ابعاد و مؤلفه‌های کلیدی تفکر

فرایند تفکر را می‌توان متشکل از ابعاد و مؤلفه‌های مختلفی دانست که در کنار هم، به شکل‌گیری یک اندیشه منسجم منجر می‌شوند. برخی از این ابعاد عبارتند از:

• استدلال: توانایی فرد برای تحلیل و ارزیابی اطلاعات، برقراری ارتباط میان مفاهیم و رسیدن به نتایج منطقی.
• حل مسئله: فرآیند یافتن راه‌حل مناسب برای مشکلات و چالش‌های پیش رو.
• خلاقیت: توانایی برای تفکر نوآورانه و تولید ایده‌های جدید و بدیع.
• تصمیم‌گیری: فرایند انتخاب از میان گزینه‌های مختلف با در نظر گرفتن جوانب مثبت و منفی هر گزینه.
• حافظه: توانایی ذخیره، بازیابی و به کارگیری اطلاعات در فرایند تفکر.

جمع‌بندی : فکر، مفهومی گسترده و چندوجهی است که دربرگیرنده طیف وسیعی از فعالیت‌های ذهنی انسان می‌باشد. درک ماهیت تفکر و تقویت مهارت‌های اندیشیدن نقشی اساسی در یادگیری، حل مسئله، سازگاری با محیط و در نهایت، دستیابی به یک زندگی موفق و پربار ایفا می‌کند.

فکر و تفکر چیست؟ فکر و تفکر، گرچه در نگاه اول مترادف به نظر می‌رسند، اما تفاوت‌های ظریفی میان آن‌ها وجود دارد که درک این تمایز برای شناخت بهتر فرآیندهای ذهنی انسان ضروری است.

• فکر (Thought):
  • برآیند ساده فعالیت‌های ذهنی است.
  • شامل جریان سیال تصورات، ایده‌ها و خاطرات است که به طور خودکار یا ناخودآگاه در ذهن شکل می‌گیرند.
  • لزوما با تحلیل، ارزیابی یا نتیجه‌گیری همراه نیست.
• تفکر (Thinking):
  • فرآیندی فعال، هدفمند و آگاهانه است که با پردازش اطلاعات، تجزیه و تحلیل مسائل، حل مشکلات و تصمیم‌گیری همراه است.
  • نیازمند صرف انرژی ذهنی و تمرکز است.
  • به کارگیری قوه تعقل، استدلال، منطق و قضاوت در ارزیابی اطلاعات و رسیدن به نتایج مشخص را شامل می‌شود.

بنابراین، فکر را می‌توان به عنوان ماده اولیه و تفکر را به مثابه فرآیند پردازش این ماده در نظر گرفت. به عبارت دیگر، تفکر، فعالیتی سازمان‌یافته بر روی داده‌های ذهنی (فکر) است که منجر به خروجی مشخص می‌گردد.

ابعاد تفکر

تفکر دارای ابعاد مختلفی است که هر یک نقشی اساسی در فرآیند اندیشیدن ایفا می‌کنند:

• استدلال (Reasoning): توانایی برقراری ارتباط منطقی میان مفاهیم و استنتاج نتایج بر اساس شواهد و مقدمات.
• حل مسئله (Problem Solving): فرآیند یافتن راه‌حل برای مسائل با استفاده از دانش، تجربه و تفکر خلاق.
• تصمیم‌گیری (Decision Making): انتخاب از میان گزینه‌های مختلف بر اساس ارزیابی و سنجش جوانب مثبت و منفی هر گزینه.
• خلاقیت (Creativity): توانایی تولید ایده‌ها و راه‌حل‌های نوآورانه.
• تفکر نقادانه (Critical Thinking): توانایی تحلیل و ارزیابی اطلاعات به صورت عینی و بدون پیش‌داوری.

اهمیت تفکر

تقویت مهارت تفکر، یکی از ارکان اصلی رشد و تعالی فردی و اجتماعی به شمار می‌رود. تفکر نقشی اساسی در:

• یادگیری و کسب دانش
• حل مسائل روزمره و پیچیده
• نوآوری و پیشرفت
• برقراری ارتباط موثر
• تصمیم‌گیری درست و منطقی

ایفا می‌کند.

در نتیجه، درک تمایز میان فکر و تفکر و همچنین پرورش مهارت‌های تفکر در ابعاد مختلف، زمینه‌ساز ارتقای سطح کیفی زندگی، دستیابی به موفقیت‌های فردی و اجتماعی و در نهایت، توسعه و پیشرفت جوامع خواهد بود.

تقویت و پرورش تفکر، مهارتی ارزشمند است که بر جنبه‌های مختلف زندگی فرد تأثیرگذار است. تفکر نقاد، خلاق و حل مسئله از ارکان اصلی تفکر به شمار می‌آیند و با به‌کارگیری راهکارهای مناسب می‌توان آن‌ها را تقویت نمود.

1. تقویت مهارت‌های تفکر نقاد:

• زیر سوال بردن assumptions: عادت کنید فرضیه‌ها و باورهای خود را به چالش بکشید و همواره به دنبال شواهد و مدارک باشید.
• تحلیل و بررسی اطلاعات: از دریافت صرف اطلاعات فراتر رفته و به تجزیه و تحلیل آن‌ها بپردازید.
• مواجهه با دیدگاه‌های مختلف: با افراد دارای عقاید متفاوت بحث و گفتگو کنید تا با زوایای مختلف یک موضوع آشنا شوید.
• ارزیابی منابع: اعتبار منابع اطلاعاتی را مورد بررسی قرار دهید.

2. تقویت تفکر خلاق:

• برون‌رفت از کلیشه‌ها: از الگوهای فکری تکراری فاصله بگیرید و همواره به دنبال راه‌حل‌های جدید و خلاقانه باشید.
• برانگیختن حس کنجکاوی: کنجکاوی و پرسشگری را در خود تقویت کنید.
• مشارکت در فعالیت‌های خلاقانه: در فعالیت‌های هنری، حل معما و بازی‌های فکری شرکت نمایید.
• ایجاد ارتباط با حوزه‌های مختلف: با افراد و زمینه‌های علمی و هنری گوناگون ارتباط برقرار کنید.

3. تقویت مهارت حل مسئله:

• تعریف دقیق مسئله: مسئله را به طور شفاف و واضح تعریف کنید.
• بررسی راه‌حل‌های بالقوه: فهرستی از راه‌حل‌های احتمالی تهیه کنید.
• ارزیابی و تحلیل راه‌حل‌ها: نقاط قوت و ضعف هر راه‌حل را بسنجید.
• اجرای راه‌حل منتخب: راه‌حل انتخاب شده را به مرحله اجرا درآورید.
• بازنگری و ارزیابی نتایج: نتایج حاصل از اجرای راه‌حل را مورد ارزیابی قرار دهید.

نکات تکمیلی:

• مطالعه مستمر: مطالعه در حوزه‌های مختلف می‌تواند دانش و اطلاعات عمومی را افزایش داده و زمینه‌ساز تفکری پخته‌تر شود.
• یادگیری مهارت‌های جدید: فراگیری مهارت‌های جدید می‌تواند به شکل‌گیری مسیرهای عصبی جدید در مغز و تقویت عملکردهای ذهنی منجر شود.
• تمرین و ممارست: تقویت تفکر مستلزم تمرین و ممارست مداوم است. با به‌کارگیری راهکارهای ذکر شده در موقعیت‌های مختلف، می‌توان به تدریج بر مهارت‌های تفکر خود بیفزایید.

با پرورش تفکر، فرد قادر خواهد بود با چالش‌ها به طور مؤثر برخورد نماید، تصمیم‌گیری‌های آگاهانه‌تری اتخاذ کند و در مسیر موفقیت گام‌های بلندتری بردارد.